ابن يمين شاعر شيعي و سربدار

 

      امير محمود فريومدي معروف به ابن يمين يكي از معروفترين شعراي قطعه سراي ايران است. وي فرزند يمين الدوله شاعر بود كه در خدمت خواجه علاءالدين محمد كه از طرف سلطان ابوسعيد بهادر خان در خراسان حكومت مي كرد، مستوفي بود وشغل ديواني داشت و فرزندش به نام او معروف گشت وابن يمين ناميده شد.

    ابن يمين در سايه عنايت پدر فاضل و شاعرش روزگار گذراندو دانش آموخت و در همان عنفوان جواني در شمار شاعران و منشيان عهد خويش در آمد و به مقام استيفا دست يافت.وي مدتي از سالهاي جواني خويش را در خراسان گذراند و سپس به تبريز رفت و به درگاه غياث الدين محمد بن رشيد الدين فضل الله وزيركه مجمع ارباب فضل و دانش بود، راه يافت. وي پس از آن به فريومد بازگشت.

    با اينكه در موطن و زادگاه خويش اقامت داشت، با گروهي از امرا و وزراي روزگار خود در خراسان رابطه داشت و آنان را مي ستود و بيش از همه به خواجه علاءالدين مخمد فريومدي وزير خراسان علاقه داشت. در آن ايامي كه سربداران در خراسان قدرت يافته بودند، ابن يمين بسيار ياز امراي سربداري راستود و مدتي نيز در سبزوار نزد آنان بود و ناظر برخي كشمكشها و جنگهاي آنان با ايلخانان بود.

    در سال 743 .ق در يكي از جنگها كه شيخ حسن جوري كشته شد، ابن يمين دستگير شد و به اسارت رفت و در اين جنگ ديوان خطي منحصر به فرد وي مفقود گشت.

    در كتاب مجمل فصيحي آمده است ابن يمين بعد از گم شدن ديوان اشعار خود قطعه زير را در سبزوار گفت و پيش ملك معزالدين كرت به هرات فرستاد :

كر بدستان بستد از دستم فلك ديوان من

آنكه او مي ساخت شكر يزدان با من است

و ربود از من زمانه سلك در شاهوار

ز آن چه غم دارم چون طبع و گوهر افشان بامن است

ور زشاخ  گلبن فضلم گلي بربود باد

گلشن پر لاله و نسترن و ريحان با من است

      اما هر چه جست و جو كردند، ديوان او را نيافتند و از سفاين بزرگان و آنجه هر كس از شعر او بخاطر داشت و بعد از اين گفت جمع كرد. ابن يمين خود گفته است :

كه اشعار پراكنده چو هفت اورنگم

مانند پروين به نظام آيد باز

ابن يمين سالهاي آخر عمر را در فريومد به قناعت گذراند.   

   تذكره نويسان خلق و خوي وي را ستوده اند و بيشتر آنان نوشته اند     وي از نظر اخلاقي قانع، گوشه گير، و معتقد به مباني اخلاقي بود و به كار زراعت اشتغال داشت.ابن يمين در حالي كه سنش از هشتاد متجاوز بود در روز هشتم جمادي سال 769 در گذشت.وي در قصايد بيشتر از شعراي پيشين پيروي كرده است و آنچه وي را در تاريخ ادبيات ايران مشهور كرده قطعه هاي معروف اوست كه پس از انوري در تذكره ها و ديوان خودش ثبت شده است.

نمونه هايي از معاني بلند در اشعار ابن يمين ذكر مي شود.

   وي در توحيد وعشق و عرفان سروده است:

الا اي دل اگر خواهي تماشاگاه علوي را

به سان قدسيان برشو به بام گنبد مينا

نظر بگشاي تا بيني جهان جان همه شادان

وليكن اين كسي بيند كه دارد ديده بينا

در اين پيداي بي پايان كه شد عقل اندرو حيران

دليلت عشق مي بايد نه علم بو علي سينا

   در ستاري و عفو خداوند سروده است:

گنهي ميكنم كنون پنهان

ايزد آن را نمي كند پيدا

كرم ذوالجلال از آن بيش است

كه كند ياد آن به روز جزا

   در باره احترام به معلم و استاد و طبيب سروده است

دو مشفق اند اديب و طبيب

زدرد خسته شو مي نگرد بنالد از تو طبيب

به جهل بسته شوي گر برنجد از تو اديب

   ابن يمين شيعه بود و در قصايد خويش به مدح و منقبت امامان پرداخته و حسن عقيده خويش را بيان كرده است؛ از جمله در مدح حضرت رسول اكرم و امامان دين در قصيدهاي سروده است:

مظهر نور نخستين ذات پاك مصطفاست

مصطفي كو اولين و آخرين انبياست

آن كه هستي بر طفيلش حاصل است افلاك را

وين نه من تنها همي گويم بدين گويا خداست

چون نبي بگذشت امت را امامي واجب است وين نه

كاري مختصر باشد مرا اين را شرط هاست

جز علي مرتضي در بار گاه مصطفي

هيچ كس ديگر به دعوي سلوني بر نخاست

او به استحقاق امام است و به نص مصطفي

بر سر اين موجب نص نيز حكم انماست

چون گذشت از مرتضي اولاد او را دان امام

اولين زيشان حسن وانگه شهيد كربلاست

بعد آن سجادو وانگه باقرو صادق بود.

بعد از او موسي نجي الله و بعد از وي رضاست

چون گذشتي زو تقي را دان امام آنگه نقي

پس امام عسكري كه اهل هدي را پيشواست

   ودر ادامه در باره حضرت مهدي (عج الله تعالي) سروده است:

بعد از و صاحب زمان كز سالهاي دير باز

ديده ها در انتظار روي آن فرخ لقاست

چون كند نور حضور او جهان را با صفا

هر كژي كاندر جهان باشد يكبار راست

   در قصيده اي  جداگانه در مدح حضرت علي (ع) سروده است:

نوري كه هست مطلع آن هل اتي است

خلوت نشين صومعه اصطفا علي است

مهر سپهر حكمت و جان و جهان فضل

فهرست كارنامه اهل صفا علي است

آن كس كه در يقينش نگنجد زيادتي

صد بار اگر پيش بر افتدغطا علي است

   و امامت بعد از پيامبر را مستحق حضرت علي (ع) مي داند:

گر بود مستحق ز سلف يك وجود كو

باشد به حق وصي ز پي مصطفي علي است

و زحجت نبوت امامت عدالت است

با عفت شجاعت وجود و سخا علي است

دارم اميد عفو گرم هست صد گناه

بر اعتماد آن كه مرا پيشوا علي است

اي دل ز تشنگي قيامت مترس از آنك

ساقي حوض كوثر دارالبقا علي است

   و در قصيده اي ديگر به مدح حضرت علي (ع) پرداخته كه مطلع آن اين است:

آن را كه پيشواي دو عالم علي بود

نزد خداي منزلتي بس علي بود

   و در قصيده اي ديگر حضرت علي (ع) را ستايش كرده است كه چند بيتي از آن در پي مي آيد:

مقتداي اهل عالم چون گذشت از مصطفا

ابن عم مصطفي را دان علي مرتضا

آنكه از مغرب به مشرق كرد رجعت آفتاب

تا نماز با نياز او نيفتد در قضا

گر نكردي در نبوت را نبي الله مهر

مرسلي بودي علي افضل ز كل ابنيا

آن كه در حين صلات از مال خود دادي زكات

جز علي را كس نمي دانم به نص انما

در ولاي او نمايم پايداري همچو قطب

ور بگرداند فلك بر سر بخونم آسيا

    و قصيده اي نيز جداگانه در مدح حضرت علي بن موسي الرضا (ع) سروده است كه 36 بيت است و ما براي تبرك چند بيتي را ذكر مي كنيم:

گوهر افشان كن زجان اي دل كه مي داني چه جاست

مهبط نور الهي روضه پاك رضاست

 در درياي فتوت گوهر كان كرم

آنك شرح جودآباي كرامش هل اتي است

قبه پر نورش از رفعت سپهر ديگري است

و اندر و ذات پر نورش چو مهر اندر سماست

قره العين نبي فرزند دلبند وصي

مظهر الطاف ايزد فخر اصحاب عباست

هست سلطان خراسان ني چه گفتم زينهار

بر سر هر هفت اقليم و دو عالم پادشاست

هر كه مهرش در ميان جان ندارد چون الف

قامتش روز جزا از غم چو جيم و نون دو تاست

اي جناب قبله حاجات ارباب نياز

حاجتي كه اينجا رود معروض بي شبهت رواست

حاجت ابن يمين را هم روا كن بهر آنك

حاجت خلقان روا كردن ز اخلاق شماست

 

پي نوشت ها

1- فريو مد در قديم جزء خراسان بوده و از توابع جوين به شمار مي رفته است، اين واژه به صورت فرومد و فرند نيز در كتاب تاريخي آمده و امروزه جزء شهرستان شاهرود است.

2- بنگريد به ذبيح الله صفا، تاريخ ادبيات ايران،ج 3-2 ص995

3- عبدالرافيع حقيقت تاريخ قومس،ص442

4-تمام ابيات از ديوان اشعار ابن يمين به تصحيح حسين علي باستاني راد نقل شده است.